Cây mướp

1. Giới thiệu chung về cây mướp

Cây mướp (tên khoa học: Luffa cylindrica hay Luffa aegyptiaca) là loại cây dây leo thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae), được trồng phổ biến ở nhiều vùng miền tại Việt Nam. Mướp được xem là loại rau quen thuộc, gắn bó lâu đời với đời sống nông thôn và đô thị, nhờ dễ trồng, ít sâu bệnh và cho thu hoạch nhanh. Cây mướp sinh trưởng mạnh trong điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm, thích hợp với mùa nắng ấm. Mướp thường được trồng ven hàng rào, bờ ao, ruộng vườn hoặc theo mô hình giàn leo. Thời gian từ lúc gieo trồng đến khi thu hoạch quả non thường chỉ kéo dài khoảng 45–55 ngày. Mướp có thể được sử dụng trong nhiều món ăn truyền thống như canh mướp, mướp xào, hoặc mướp nhồi thịt. Ngoài công dụng làm thực phẩm, cây mướp khi để già sẽ tạo ra phần xơ bên trong quả – gọi là xơ mướp, một nguyên liệu tự nhiên rất hữu ích trong đời sống hằng ngày.

2. Đặc điểm thực vật của cây mướp

Cây mướp là loài thực vật thân mềm, mọc dạng dây leo nhờ hệ thống tua cuốn ở nách lá. Thân cây có rãnh dọc, màu xanh lục, khi già có thể hóa gỗ nhẹ. Lá mướp lớn, mọc so le, có hình tim chia làm 3 đến 7 thùy rõ rệt, mặt lá phủ lông mịn.

Hoa mướp có màu vàng tươi, là hoa đơn tính cùng gốc – tức cây có cả hoa đực và hoa cái. Hoa nở nhiều vào buổi sáng, thụ phấn nhờ côn trùng như ong, bướm.

Quả mướp thon dài, hình trụ, trên vỏ có các rãnh chạy dọc. Màu quả từ xanh nhạt đến xanh đậm tùy theo giống. Khi còn non, quả mềm, mọng nước, ăn có vị ngọt dịu và mùi thơm nhẹ. Khi già, phần thịt quả xơ hóa và khô cứng dần lại, hình thành mạng lưới xơ mướp bền chắc.

Rễ mướp thuộc dạng rễ cọc, ăn sâu và lan rộng, giúp cây hấp thu dinh dưỡng tốt. Nhờ đặc điểm này mà cây có thể sống khỏe trong điều kiện đất nghèo dinh dưỡng, thậm chí trên các vùng đất pha cát hoặc đất bãi ven sông.

Đặc điểm thực vật học của cây mướp

3. Các giống mướp phổ biến tại Việt Nam

Ở Việt Nam hiện có nhiều giống mướp khác nhau, phù hợp với nhu cầu sử dụng và điều kiện khí hậu từng vùng. Một số giống phổ biến bao gồm:

Mướp hương

Đây là giống mướp được ưa chuộng nhất trong các bữa ăn gia đình. Quả nhỏ, dài khoảng 25–35 cm, vỏ mỏng, có mùi thơm tự nhiên đặc trưng. Mướp hương khi chế biến giữ được độ mềm và vị ngọt. Giống này cho năng suất trung bình, thích hợp trồng hộ gia đình hoặc mô hình rau sạch.

Mướp hương

Mướp khía

Mướp xiêm có thân sinh trưởng khỏe, quả to, dài 30–50 cm, vỏ xanh đậm, có nhiều khía rõ ràng. Loại này cho năng suất cao, dễ trồng, thích hợp với khí hậu nóng và đất tơi xốp. Quả ăn giòn, thích hợp xào, nhồi hoặc nấu canh.

Giàn mướp khía

Mướp trâu (mướp dài quả lớn)

Đây là giống mướp truyền thống có quả rất dài, có thể lên tới 70–90 cm khi già. Loại này thường được trồng để lấy xơ mướp nhờ phần thịt xơ bên trong dày và dai.

Mướp trâu 

4. Giá trị dinh dưỡng và ứng dụng thực tiễn của cây mướp

Giá trị dinh dưỡng

Quả mướp non chứa hàm lượng nước cao (khoảng 90%), giàu vitamin và khoáng chất như:

• Vitamin C: Giúp tăng sức đề kháng, hỗ trợ hấp thu sắt, làm đẹp da.
• Vitamin B1, B2: Cần thiết cho quá trình chuyển hóa năng lượng và hệ thần kinh.
• Sắt, canxi, kẽm, kali: Hỗ trợ xương chắc khỏe, tăng cường máu huyết, điều hòa huyết áp.
• Chất xơ: Tốt cho hệ tiêu hóa, ngăn ngừa táo bón.

Mướp còn chứa các enzym tự nhiên có đặc tính chống oxy hóa, giúp làm chậm quá trình lão hóa và thanh lọc cơ thể. Ăn mướp thường xuyên giúp mát gan, giảm nhiệt, tiêu đờm, nhuận tràng – rất phù hợp với người cao tuổi hoặc người ăn kiêng.

Ứng dụng thực tiễn

Không chỉ là thực phẩm phổ biến trong bữa ăn gia đình, cây mướp còn có nhiều ứng dụng hữu ích. Xơ mướp già được dùng làm bông tắm, miếng rửa chén, thay thế sản phẩm nhựa – thân thiện với môi trường. Lá và thân mướp non có thể dùng nấu canh hoặc xào, đặc biệt là ngọn mướp rất được ưa chuộng ở miền Nam. Hạt mướp già trong y học cổ truyền được dùng để làm thuốc chữa ho, nhuận phế, lợi tiểu. Thân cây khô có thể dùng làm chất đốt tự nhiên hoặc phân bón hữu cơ khi ủ hoai mục. Ngoài ra, cây mướp còn được trồng làm cây bóng mát, giàn che tự nhiên ở sân vườn hoặc trong các mô hình canh tác nông nghiệp đô thị nhờ tính thẩm mỹ cao khi ra hoa và kết trái.

Các sản phẩm từ xơ mướp